ŠTA JE PAPA U STVARI REKAO U REGENSBURGU?
Može izgledati malo čudno da se jedan agnostik, koji uz to vuče korene sa hrišćanskog istoka, petlja u tumačenje papinog istupanja pred katoličkim teolozima. No, ako kažem da smatram da je tema o kojoj je papa održao predavanje u Regensburgu veoma važna, ne samo za međureligijski dijalog, što je papa istakao, već i za dijalog sa agnosticima i ateistima, onda će stvar biti nešto jasnija.
Pa pogledajmo šta je to papa rekao u svom predavanju, a što je uzburkalo javnost u čitavom svetu i izazvalo burne reakcije i brojne polemike.
Glavni predmet (ovde ističem atribut ''glavni'') papinog predavanja (ne govora, kako neki uporno ponavljaju) studentima teologije u Regensburgu nije bio, bar kako sam ja to papino istupanje percipirao, upotreba nasilja u ime vere, a još manje upotreba nasilja u širenju islama. Osnovna tema koju je papa elaborirao u svom predavanju, a koja je odraz jednog daleko dubljeg sloja njegovog promišljanja, primerenog auditorijumu pred kojim je predavanje održao, bila je odnos uma i vere. No, taj nivo promišljanja nije svojstven čak ni većini današnjih visoko obrazovanih intelektualaca u okruženju prožetom faustovskim velociferskim duhom, akamoli proseku šire javnosti.
Papa je, međutim, razloge za elaboraciju teme odnosa uma i vere našao u njenom značaju za danas aktuelno pitanje međureligijskog dijaloga. Tu se papa zauzeo za ''susret uma i vere'' kao nužne pretpostavke takvog dijaloga. Nedostatak takvog susreta u doživljavanju sveta upravo rezultira primenjivanjem nasilja u verske svrhe u šta srlja svaka vera kada nema njenog susreta sa umom. I upravo za ovu tezu papa se pozvao na vizantijskog cara Manuela II, kojega je, na neki način istakao kao njenog autora. Objašnjavajući okolnosti koje su omogućile Manuelu zapažanje da nedostatak ''susreta uma i vere'' dovodi do primene nasilja u verske svrhe, papa je veliki značaj pridao helenističkoj verziji Biblije u koju je prema papinom zapažanju na neki način inkorporirana tradicija grčke filozofije. On daje izrazitu prednost tom ''kreativnom'' prevodu (za koji kaže da je ''više od čistog prevoda'') u odnosu na ''izvorni'' tekst. Papa kaže da postoji ''duboki sklad između onoga što u najboljem smislu nazivamo grčkim i vere u Boga utemeljene na Bibliji''. On ističe ''da delovanje protiv uma protivureči Božjem biću''. Tu citira cara koji inerpretirajući Bibliju kaže: ''Bog deluje po Logosu''. Papa se kritički odnosi na kasniju dehelenizaciju zapadne teologije koja je dovela do stvaranja pretpostavki za primenu nasilja u verske svrhe u zapadnom hrišćanstvu (inkvizicija i krstaški ratovi). Ovo papa ne spominje izričito iako to logički proizlazi iz njegovog razmatranja. No, papa svojim rečima nigde ne govori ni o jednom konkretnom slučaju primene nasilja od strane ma koje određene religije. Što se pak tiče citata Manuelovog u kome se spominje Koran kao mogući idejni izvor za primenu nasilja u verske svrhe od strane muslimana, kojim je citatom Manuel ilustrovao svoju tezu o tome kuda vodi nedostatak ''susreta uma i vere'', papa se od njega dovoljno ogradio. On je pre svega i pre nego što je citirao Manuela naglasio kako je ovaj morao da zna da u Koranu ima i mesta gde se govori protiv primene nasilja u verske svrhe. ''Car je sigurno znao da u 2. suri 256 stoji: u stvarima vere nema prisile'' - kaže papa citirajući tekst Korana, a o carevom citatu kaže da ga je on izgovorio ''u začuđujuće oštrom govoru i iznenađujuće oštrom obliku''.
Za pametne i dobronamerne sasvim dovoljno. Na žalost u današnjem svetu malo ima onih koji su istovremeno i pametni i dobronamerni. Stoga se u vezi sa tumačenjem korišćenja pomenutog Manuelovog citata od strane pape, čemu se inače načelno nema šta zameriti, može pojaviti jedna dilema. Da li je papa, time što je zanemario medijsko okruženje, kao što to kaže Inoslav Bešker, odnosno potcenio zle namere gospodara medija, tog malog ''šejtana'', čiji je cilj, kako to reče reis-I-ulema dr. Mustafa Cerić, ''otrovati ljude lažima i mržnjom'' i osigurati širenje svojih moći sledeći princip ''zavadi, pa vladaj'', pogrešio? Veoma je teško na ovo pitanje jednoznačno odgovoriti. Radi se o odnosu jedne od ''malih stvari'', kako ih naziva dr. Mustafa Cerić, i jedne velike stvari kao što je to nastojanje na susretu uma i vere, što je nužna pretpostavka kako za međureligijski (ali i međucivilizacijski) dijalog, tako i za sprečavanje međuverskih i međucivilizacijskih sukoba). Moglo bi se postaviti pitanje da li je papa u svom istupu, možda i svesno, hrabro preuzeo rizik da će ga gospodari medija preko svojih poslušnika, pojedinih novinarčića širom sveta zlonamerno interpretirati, što se i dogodilo? Međutim, razumno pismo 38 muftija i ulema, koje je usledilo posle papinog istupanja,ohrabruje i ukazuje na to da konačni efekat papinih reči može biti veoma pozitivan, iako su i to pismo mediji zlonamerno interpretirali. Naime, 38 uglednih muftija i ulema nisu, kako to mediji interpretiraju, papi oprostili, jer su shvatili da nemaju šta da mu oproste, već su papu razumeli, složili se s papinim stavovima o potrebi stvaranja uslova za međureligijski dijalog i za sprečavanje korišćenja nasilja u verske svrhe i papu u svemu tome podržali.
Ni ostale ''male stvari'', o kojima je govorio dr. Mustafa Cerić, smatramo da u svom istupanju papa nije zanemario.
On nije zanemario prvu ''malu stvar'' - ''malu vatru'', jer on nije pozvao cara Manuela ''za svedoka protiv Božjeg poslanika Muhameda'', već se od njega kao takvog ogradio, a uzeo ga je kao ''svedoka'' u tumačenju Biblije o odnosu vere i uma. Ograđujući se od Manuelove argumentacije, a sam citirajući Koran u pozitivnom svetlu, papa se upravo potrudio da priguši ''malu vatru'' koju uporno raspaljuju gospodari medija.
Papa nije zanemario ni drugu ''malu stvar'' - ''malu bolest'' nepoverenja između Istoka i Zapada, neprekidno osuđujući sve ono što gospodari sveta danas rade u Afganistanu, Iraku i Palestini, gde se najviše nasilja vrši upravo u ime vere u sistem t. zv. zapadnih vrednosti, dajući upravo svoj puni doprinos suzbijanju širenja bolesti nepoverenja.
O tome da li je papa potcenio treću ''malu stvar'' - ''malog neprijatelja šejtana'', ili mu je pak izišao na megdan, već je napred bilo reči.
Što se tiče četvrte ''male stvari'' - ''male mudrosti'', smatramo ne samo da papa nije zanemario tu ''malu stvar'', već je najviše učinio da ta ''mala stvar'' što pre postane ''velika stvar'', da ''mala mudrost'' postane ''velika mudrost''. Davanje inicijative za susret vere i uma u okviru svake religije, a ja bih dodao i u okviru svakog verovanja u neki sistem vrednosti, pa i verovanja u mogućnost ostvarenja jednog pravednijeg i boljeg sveta zasnovanog na sistemu univerzalnih vrednosti, početak je stvaranja osnovnih pretpostavki za pravi i plodni međureligijski i međucivilizacijski dijalog kao i za otklanjanje mogućnosti za primenu nasilja u svrhu nametanja vere i verovanja u neki određeni sistem vrednosti. Istina, taj put stvaranja navedenih pretpostavki svakako će biti dug, pa možda i neizvestan. No, on nema alternative. Drugo je sve bespuće.
